Za kilka godzin lecę ponownie do Indii i tym razem to będą inne Indie. Nie jogiczne, nie himalajskie, nie backpackerskie. I tak właściwie to nie Indie się tak bardzo zmieniły, lecz w pewien sposób ja…
Te kilka miesięcy od powrotu we wrześniu z Himaćal Pradeśu, i jego himalajskich przestrzeni niekończącego się błękitu i jasności, ukazało mi arkana jogi, których mój umysł, a przede wszystkim ciało nie znały. Joga nie zaczyna się wraz z wejściem na matę, ani nie kończy wraz z zejściem z niej, choć to właśnie mata jest najlepszym nauczycielemi tą przestrzenią, w ramach której jogin poznaje swój mały wszechświat. Poznaje, czym jest oddech oraz to, jak bardzo kontrola nad nim sprawia, że umysł jest bardziej skoncentrowany i celniej kieruje ciałem. Poznaje, jakie emocje przywiązane są do danej partii ciała, danej asany, i ile jeszcze ukrytej emocjonalnej treści musi w sobie poznać. Joga prawdopodobnie najsilniej ze wszystkich metod łączących ciało i umysł (ang. Mind-Body Interventions) ukazuje, jak bardzo emocje i uczucia zakodowane są w poszczególnych partiach ciała. Ponadto – mogą być to emocje, których istnienia nie jest się wcale świadomym, a jednak ujawniają się one w specyficznych okolicznościach, które niezwykle przypominają te, które pierwotnie wygenerowały (wytworzyły) te emocje.
Zgodnie z hathajogicznym tekstem z XVII w. zwanym Gheranda Sanhita 1.4 joga jest ogromną siłą (mocą, energią), która wyrywa człowieka ze ramion śmierci i błędów świata iluzji, maji. Mokszadharma, prawie o dwa tysiąclecia starsza od tradycji hatha-jogi, mówi: doskonały mędrzec, o powściągniętych zmysłach (skr. dānta), dokonuje ofiary słowa, umysłu i czynu (skr. vāṅ-manaḥ-karma-yajña) (169.030). Nie ma bowiem nic równego wiedzy (skr. vidyā) i sile (skr. bala), nie ma cierpienia silniejszego od przywiązania i pragnienia (skr. rāga), nie ma większego szczęścia ponad porzucenie (skr. tyāga) (169.033), czyli ponad jogę. Joga bowiem nazywa się porzuceniem przywiązania do owocu swych czynów, a podejmowaniem ich jedynie ze względu na dobro, które w sobie niosą (Bhagawadgita VI,1-2).
Mistrz Iyengar jogina rozumie jednoznacznie (The Light on Yoga 2016: 32-33):
Jogin rozumie, że każde stworzenie ma takie samo prawo do życia jak on sam. Jogin wiedzy, że urodził się po to, by pomagać innym i strzec każdego stworzenia ze spojrzeniem wypełnionym miłością. Wie bowiem, że jego życie jest nierozerwalnie złączone z życiem innych i odczuwa ogromną radość, gdy może pomóc innym w byciu szczęśliwymi. (…) Jogin wie, że jest odrębny od ciała, który jest czasowym schronieniem dla jego ducha. Wszystkie stworzenia dostrzega w Sobie (ang. Self) i owo Ja dostrzega we wszystkich stworzeniach, z tego powodu nie żywi żadnego strachu. Choć ciało doświadcza choroby, starości, pogorszenia i śmierci, duch (ang. spirit) pozostaje niedotknięty [niedoskonałoścami]. Dla jogina śmierć jest jedynie sosem, które nadaje życiu smaczek. Jogin poddał swój umysł, rozum i całe życie Panu (ang. the Lord).
Jak napisałam we wstępie, joga nie zaczyna się wraz z wejściem na matę podczas zajęć ani nie kończy w momencie zejścia z maty. Joga nie jest czymś stałym w znaczeniu dobrze wypracowanej i jasnej definicji, której dostarcza Patańdżali, Mahabharata czy wspaniała i obfitująca w praktyczną treść literatura hatha jogi. Te definicje, owszem są istotne, natomiast w żaden sposób nie wypełniają treści doświadczenia jogicznego, gdy adept stanie już na swojej macie i zaczyna patrzeć w oczy specyficznemu przeciwnikowi. Definicje jogi są jakby ramami, w które dopiero wpisywana jest osobista treść każdorazowo doświadczana w nowym postawieniu swego ciała na macie, a dokładniej – ciała i umysłu, a także czegoś więcej – czegoś, co wydarza się w przestrzeni między ciałem, oddechem a umysłem. To bowiem nie tylko umysł i ciało stoją na macie, one są jedynie podporą i nośnikiem tego, co rzeczywiście zachodzi na tej małej przestrzeni i stara się wydobyć z jogina, a następnie objąć kontrolną całość istoty, jaką jest to ograniczone do oddechu, kilku myśli i emocji stworzenie (jogin). Joga to dharma, o czym często się jednak zapomina – swoista powinność wobec siebie, transcendencji, społeczności i codzienności każdego oddechu. Joga to Iśwara, czyli zawierzenie całości swej woli tej Boskości, której obecność jest raczej niewiadoma i która swoje decyzje ukazuje w skrajnościach – albo absolutnym bólu na granicy przeżycia, albo szczęściu tak ogromnym, że nie daje się ono objąć żadną kategorią rozumienia.
Boskość, która niczym okrutny aspekt Śiwy (Bhairawy-Wirabhadry) i Kali, zabija, i Boskość, która stwarza całością swej mocy uniwersum istot świadomych i czujących (boska energia twórcza prakriti czy nawet bóg Brahma). Boskość, która chowa się w ich wnętrzu, i Boskość, która nachodzi człowieka w momencie najbardziej nieodpowiednim i jakby niemożliwym, narzucając całość swojej mocy i wymagając wszystkiego od istoty świadomej w zamian oferując tylko… zagładę ego tej istoty. Właściwie to ego jest tą istotą, rodzajem zbiorowiska emocji, interpretacji świata, kilku porażek, zwycięstw, nadziei i… modlitw, których słowa nigdy do Boskości nie doszły, zaczepione między oddechem a rezygnacją. Co się jednak dzieje, gdy myśli przestają być aktywne, co się dzieje, gdy zza ich zasłony ukaże się świat przestrzeni normalnie nieznanych…?
Tym razem będzie to Tamil Nadu, południowy stan Indii, ze wspaniałym Madrasem i dawną francuską kolonią w mieście Pondichery – teraz moja francuska dusza jedzie bowiem do Indii.
Najpierw pomyślałam sobie: kolejny buddyjski klasztor do odhaczenia, najstarszy wciąż działający monaster tradycji tybetańsko-himalajskiej w Indiach. Jednak ani w nim nie śpimy (jak w poprzednich w Kee i Dhankar), ani nie porozmawiam raczej z żadnym mnichem, bo na ten czas nikogo zaznajomionego z nauką tybetańską tak nie ma (ponoć). Tabo jest małą wioską, w środku himalajskiej nicości, naszpikowaną ho(s)telami i restauracjami (jedzenie, muszę to przyznać, pycha!), opuszczonymi jaskiniami, w których niegdyś medytowali mnisi i jogini, a teraz co najwyższej krowi opał jest przechowywany w zimie (by nie zawilgotniał). A sam klasztor? Trudno powiedzieć. Z jednej strony widać Nowy Klasztor, połyskujący nowymi rzeźbami, wizerunkami, jakby wczoraj położoną podłogą i świeżymi dywanami do siedzenia (dla mnichów i podróżnych-zwiedzających), nowe przybory do rytuału, miseczki do herbaty trochę niepokoją swoim pochodzeniem (made in China), chiński fajans. Ładny, ale chiński, ironia losu. Wygląda to równie pięknie, to kiczowato. Przed Nowym Klasztorem mali mnisi (a dokładniej, kandydaci na mnichów) zwyczajowo prowadzą dysputę filozoficzną, ożywianą przez ich nauczyciela uderzaniem jednej dłoni o drugą (podobnie jak w świątyni Dalajlamy w Dharamsali, tyle że tam byli to dorośli mnisi… zaduma filozoficzna nigdy chyba końca nie ma). W jednej z wielu restauracji przy kompleksie klasztornym poczytałam gruby folder o Starym Klasztorze, więc mniej więcej wiedziałam, jakiego typu malowideł i rzeźb się spodziewać (Nowy Klasztor nie był objęty opisem). Stary Klasztor nie jest jednak jednym budynkiem, stanowi go kilka pojedynczych pomieszczeń medytacyjnych rozsianych na przestrzeni nie większej niż rynek przeciętego miasta. W dodatku turysta, wchodząc do kompleksu świątynnego, nie do końca wie, gdzie się znajduje – czy jest to klasztor tradycji buddyjskiej, czy raczej jakieś świątynne zabudowania Sumerów lub Persów. Tu i tam nadal budowane z jasnego piaskowca piramidki wprawiają człowieka w nastrój zadziwienia, jakby zagubienia w przestrzeni. Widok jest piękny, ale zaskakujący. Turysta wchodzi więc do pierwszego z dwóch głównych pomieszczeń-budynków Starego Klasztoru. Ciemny korytarz, strop u wejścia niski (trzeba na głowę uważać), uprzednio buty zostawić, z ciemności wyłania się kramik, na którym można kupić pięknie wydane widokówki (wewnątrz pomieszczeń Starego Klasztoru zdjęć nie można robić, w Nowym Klasztorze można), modlitewne mini zwoje na szczęście, foldery z naukowo opracowanym opisem miejsca (bardzo dobry!). I nagle, jakby z nicości, ukazuje się Ona. Turysta wiedział, co zaraz zobaczy, teoretycznie wiedział. Nie miał jednego pojęcia, co poczuje, jak moc nagle stanie się i jego udziałem. W tym momencie zrozumiałam, co oznacza tybetańska tantra i jak bardzo różni się od mainstreamowego i modnego jej serwowania w kulturze Zachodu.
Klasztor w Tabo (tyb. Tabo Chos-hkhor) założony został w 996 roku przez wielkiego tybetańskiego tłumacza Rinchen Zangpo w imieniu króla Yeshe-Ö, a następnie – z biegiem czasu – uświetniany artystyczną i zdobniczą pracą (ogromne malowidła, statuy, rzeźby, thanki, manuskrypty i freski). Rinchen Zangpo pod królewskim protektoratem rozpoczął przekład filozoficznych prac buddyzmu z sanskrytu na tybetański.
Dojazd do Tabo (od strony klasztoru w Dhankarze) wiedzie przez przepiękne widoki…:
Ze względu na piękno sztuki naskalnej oraz umieszczonej na wielkich ścianach świątyń rzez niektórych Tabo zwane jest himalajską Adżantą i Ellorą, i coś w tym jest. Podobny klimat, podobna duchowa atmosfera, równie piękna i wypełniona energią sztuką buddyjską (choć Ellora w połowie należy również do hinduizmu i troszkę do dżinizmu).
Gonpę (tyb. choskhor) stanowi 9 świątyń, zbudowanych w okresie między X w. a XVII w., oraz 13 czortenów (stup) tu i tam wyznaczających świętą przestrzeń buddów (skr. buddha) i bodhisattwów (skr. bodhisattva). Z okazji tysiąclecia swej działalności w 1996 roku Jego Świątobliwość Dalajlama XIV odprawił ceremonię inicjacji Kalaczakry (skr. kālacakra), a w 2004 odbyła się ceremonia inicjacji Wadżra Dhatu (skr. vajra dhātu). Klasztor w Tabo jest bowiem świątynią ściśle tantryczną – zgodnie z tą praktyką nauki Buddy zwaną Trzecim Poruszeniem Kołem Dharmy, bez inicjacji, abhiszeki (skr. abhiṣeka), nie mam mowy o żadnej praktyce. W Tybecie Trzecie Poruszenie uchodzi za ostateczne i najdoskonalsze, następujące po Poruszenieu Pierwszym – zwanym buddyzmem pierwotnym (pejoratywnie hinajana [skr. hīnayāna] lub neutralnie śrawakajana [skr. śrāvakayāna]), oraz Drugim Poruszeniu – buddyzmie mahajany (skr. mahāyāna), w którym najważniejsza staje się postawa bodhiczitty (skr. bodhicitta) – bardzo zresztą trudna w praktyce. Wadżra-jana (skr. vajrayāna), tj. diamentowy wóz, nie neguje w żaden sposób poprzednich wozów (jana [skr. yāna]) wiodących do oświecenia – bez praktyk wstępnych pierwszego wozu i bez bodhiczitty drugiego jogin i mnich tybetański nigdy nie zostanie dopuszczony do tantrajany (skr. tantrayāna), zwanej także wadżrajaną.
Stary Klasztor:
I Nowy Klasztor:
Gwoli ścisłości, wadżrajana jest wliczana w obręb mahajany, która w tradycji tybetańskiej dzieli się na dwie drogi, dwa wozy wiodące ku wyzwoleniu:
Niezrównany Lama Jey Tsonkhapa [Dalajlama XIII] napisał:
“Mahajana posiada dwa pojazdy, by doprowadzić do rzeczywistości buddy: Pradżnia-paramita-jana oraz głęboką Wadżra-jana. Spośród nich, drugi jest szlachetniejszy, niemniej jednak są one niczym księżyc i słońce [dopełniając siebie].”
Wadżrajana powinna być praktykowana w ukryciu i sekrecie, w żadnym razie nie może być ujawniana osobom niedojrzałym duchowo. Z tego powodu zwana jest sekretną ścieżką. (…) Na tej ścieżce adept używa różnych jog związanych z niedualną praktyką i wiedzą, w ten sposób osiąga transcendentalne rezultaty sekretnej mantry. (…) Nie ma żadnej różnicy między egzoteryczną Pradżnia-paramata-janą a Wadżrajaną, jeśli chodzi o cel, jakim jest rzeczywistość buddy, a bodhisattwa musi być jedynym impulsem do praktyki.
– Glenn H. Mullin, The Dalai Lamas on Tantra, 2006: 28-29.
Najpierw adept przygotowywany jest poprzez dyscyplinę i filozofię buddyjską, potem wnika w subtelniejszą przestrzeń nauk i silnie etyczne nastawienie, by w końcu pod okiem mistrza, w samotności, całkowicie poddać się mocy oświecenia. Te cztery są ze sobą ściśle związane, bo moc jogina-tantryka tybetańskiego nie leży w praktyce cielesnej (joga, tybetańska pranajama), mentalnej (mantry, pudże [skr. pūjā], sutry [skr. sūtra]) i rytuałach – bodhiczitta, dhjana (skr. )i pradżnia (skr. prajñā) jego/jej podwójną mocą i bronią.
Ta czwórka stanowi jedność: wadżrajana (वज्रयान) jako tantrajana (तन्त्रयान) spełniana jest przez tę trójkę:
dhjana (ध्यान) – medytacja, długa, spokojna, powoli wychodząca poza granice ego i identyfikacji z ciałem oraz pracą mentalno-emocjonalną medytacja; wbrew wszelkim pozorom to właśnie ten stan błogości i koncentracji – nie rozbiegana aktywność umysłowa – jest naturalny istocie świadomej
pradżnia (प्रज्ञा) – wrodzona wiedza/mądrość o walorze najwyższym, bo dotycząca oświecenia i stanu buddy, przejawiająca się naturalnie, automatycznie w istocie czującej, która poddaje siebie dyscyplinie i bodhiczitcie… o ile dhjana jest tłem, przestrzenią, to pradżnia jest rodzajem istoty, która się przejawia, ukazuje siebie w takiej czy innej formie
bodhiczitta (बोधिचित्त) – dosłownie przebudzony umysł, lecz w gruncie rzeczy nie chodzi tu o umysł – bodhiczitta jest oświeconą postawą etyczną, którą wyraża aspiracja osiągnięcia oświecenia dla dobra i pożytku wszystkich czujących istot:
Korzyści bodhiczitty są liczne. Sprawia ona, że umysł jest bardzo radosny dzięki wielkiej miłości i współczucie dla istot. To decydujący powód pełnego przebudzenia buddy. (…)
Dwie przeszkody utrudniają nam wymianę siebie na innych. Po pierwsze, myślimy, że jesteśmy inherentnie oddzielni. Faktycznie ja i inni pozostajemy we wzajemnej zależności, podobnie jak jedna strona doliny jest nazywana “tą” stroną tylko dlatego, że istnieje “tamta” strona. (…) Drugą przeszkodą w wymianie siebie na innych jest myślenie, iż usuwanie cierpienia innych nie jest konieczne, bo ono nas nie dotyka. (…)
Śantidewa pyta (BCA 8:115): “Chociaż z przyzwyczajenia pojawia się myśl “ja” skierowana na to bezosobowe ciało; czemu w podobny sposób ta myśl nie pojawi się wobec innej czującej istoty?”
– J.Ś. Dalajlama XIV, Tubten Cziendryn, Buddyzm. Jeden Nauczyciel, wiele tradycji, 2015: 289-296.
Oczywiście tradycja tantry jest niezwykle skomplikowana, oparta na obszernym piśmiennictwie, wielowiekowej tradycji przekazu z ust mistrza do umysłu ucznia, i wymaga obcowania z miejscami przesyconymi mocą ślubowań i medytacji jest adeptów (tantryków-joginów). Ogólnie można podzielić ją na dwie linie przekazu, związane z inherentnie obecnym na łonie buddyzmu tybetańskiego podziałem na Starą Tradycję szkoły Ningma oraz Sarma – nowe tradycje (szkoły: Kagju, Śakja i Gelug). Esencja i cel nauk pozostaje takie same, ale poszczególne praktyki i podział tantr jest inny, także inne teksty tantryczne są wykorzystywane. W szkole Ningma, szkole wielkiej doskonałości (dzogczen), mamy podział na 9 klas pojazdów podzielonych na 3 grupy: 1). pojazdy słuchaczy, samotnie urzeczywistnionych i bodhisattwów, 2). tantry działania (skr. kriyā), wykonania (skr. caryā) oraz jogatantra, 3). i w końcu trzy najsubtelniejsze mahajoga, anujoga i najwyższa atijoga.
Te trzy wewnętrzne pojazdy nazywane są pojazdami zwyciężających środków, ponieważ zawierają metody osiągania najsubtelniejszego poziomu umysłu poprzez rozpuszczanie niesubtelnych poziomów energii, dzięki czemu praktykujący wznosi swój stan mentalny na wyższy poziom poza biegunowość rozróżniania (…).
Jego Świątobliwość Dalajlama, Gesze Thubten Jinpa, Świat buddyzmu tybetańskiego, 2015: 105.
Podobnie jest i w nowej tradycji przekazu, przekładu tekstów, w Sarmie. Tam jednak 3 pierwsze pojazdy nie są obecne i mówi się o czterech klasach tantr: 3 tantry (działania, wykonywania oraz jogatantra) uznawane są za praktyki wstępne do tantry najwyższej, tj. anuttara-joga-tantra, zawierającej w sobie maha-,anu– oraz atijogę szkoły Ningma.
Wystarczy jednak wejść do Sali Zgromadzeń (tyb. ‘Du-khang), by doświadczyć tej mocy, owej “Jej”, o której w pierwszym akapicie napisałam. Sala może nie jest wielka, ale na pewno dość duża, pogrążona w ciemności, która zdaje się kryć w sobie znacznie więcej niż tylko duże statuy strażników i buddów czterech kierunków (Ratnasambhawa, Amitabha, Akszobhja, Amoghasiddhi). Ogromna rzeźba czterogłowego Wairoczany, ucieleśnienia Pustki, jednego z pięciu buddów mądrości (czterej pozostali już zostali wymienieni). Wairoczana stanowi ich esencję. Po lewej stronie, za Wairoczaną, znajduje się ściana ze zwojami-zapisami nauki buddyjskiej, a po prawej przestrzeń Buddy, przebywającego w niebie Tuszita. Zdjęcia wnętrza nie są możliwe, więc jedynie plan:
A następnie do Złotej Świątyni (Ser Lhakhang), o której ogromnym i powalającym – dosłownie – wizerunku białego czterogłowego Sarwa-widja-Wairoczany naniesionym na całość ściany już coś wspomniałam (tutaj). Jednak ten wizerunek to nie wszystko, na przeciw niego znajduje się równie wspaniałe malowidło przedstawiające niebieskiego Wadżradharę. Między nimi znajduje się równie majestatyczny Budda.
Tabo jako takie:
Lecz Tabo nie jest tylko klasztorem… to także i przede wszystkim kompleks jaskiń kutych w skałach. Przez wiele wieków jogini buddyjscy na odosobnieniu medytowali w jaskiniach, napełniając rzeczywistość Tabo mocą i energią oświecenia:
I na koniec Cztery Wielkie Ślubowania boddhisattwy (istoty wyposażonej w bodhiczittę):
Czujące istoty są niezliczone: ślubuję wszystkie wyzwolić. Skalania [mentalno-emocjonalne] są nieskończone: ślubuję wszystkie wykorzenić. Bramy dharmy [realizacji nauk Buddy] są niezliczone: ślubuję wszystkie przekroczyć. Droga Buddy jest najwyższa: ślubuję ją ukończyć.
– J.Ś. Dalajlama XIV, Tubten Cziendryn, Buddyzm. Jeden Nauczyciel, wiele tradycji, 2015: 303.
Po Tabo nadszedł czas na Kalpę. Nie obyło się bez niezapowiedzianej zmiany autobusu.
W Indiach oczywiście yerba mate jest napojem nieznanym. Tutaj króluje przygotowywana na wiele sposobów herbata – Indie to nie tylko aromatyczny czaj (masala chai)! Kawa jest co prawda ogólnodostępna, ale raczej z turystycznych niż smakowych powodów. Turysta chce, turysta dostania. Podobnie jak kiedyś dostałam pizzę, której niczym nie mogłam przekroić… ani złamać. Na ten wyjazd wyposażyłam się w grzałkę (500W, ale spokojnie może to być i 750W), blaszany kubek, bombillę i yerba mate green – wiem, nie jest to mocna yerba, ale w Indiach mój układ pokarmowy żyje trochę innym trybem niż w innych przestrzeniach i to jedyna postać yerby, która u mnie współpracuje z indyjską florą bakteryjną. Wiadomo, że yerba jest najsmaczniejsza w górach, więc w himalajskiej Dharamsali (McLeod Ganj, tutaj pisałam na bieżąco), siedzibie Rządu Tybetańskiego na uchodźctwie, domostwie Jego Świątobliwości Dalajlamy XIV, była naparem z całym namaszczeniem i miłością przygotowanym przeze mnie w polowych warunkach, a następnie na werandzie mojego pokoju pita.
Czaj a masala czaj
Na długo jednak yerba mate nie starczyła. Inne napary stały się codziennością, a himalajskie centra sztuki kulinarnej są subtelnie specyficzne Oczywiście przeważały masala chai i chai. Różnica między nimi jest taka, że chai jest po prostu ziarnami czarnej herbaty gotowanymi na wodzie z dodatkiem mleka i cukru, a masala chai przygotowywany jest w ten sam sposób, na bazie tej samej herbaty, głównie assamu, ale dodawane są do niego rozdrobnione przyprawy (kardamon, imbir, goździki, anyż, pieprz, cynamon… czego tylko dusza i ochota zapragną). Kiedyś już coś o nich pisałam, podając także przepis, o tutaj. Uwielbiam je, ale czasem człowiek potrzebuje kofeiny, dobrej kawy, nie tej, która przygotowana jest na bazie kawy rozpuszczalnej. I tutaj zaczynają się trudności, bo arabica czy robusta pozostaje dla Indii nadal terra incognita, którą dopiero trzeba eksplorować, by odkryć bogactwo jej aromatów.
Typowe miejsca przygotowania czaju wyglądają mniej więcej tak:
Bourbon nawet w samym sercu himalajskiego niczego można dostać, z czajem jest idealny!
Nadpyszne śniadanie z lokalnymi chlebkami… pierwsze w Leh, a drugie w klasztorze w Dhankar:
Herbatę można pić też w plenerze, naprzeciw gór, przy pasącej się krowie i wiosce, schowanej w lesie… nad brzegiem którejś świętej rzeki. To jest dopiero doświadczenie, uwiecznione tutaj od razu w momencie jego doznawania.
Kawa
Kawę w Indiach piję w mojej ulubionej sieci kawiarni Cafe Coffee Day, ceny są drogie, jak w zachodnich sieciówkach z kawami i herbatami. Jednak ten smak, aromat, moc…! A zarazem moment odpoczynku od upału indyjskiej ulicy, jej gwaru i ciężkości egzystencji, wrażenie na chwilę powrotu do siebie, by zaraz ruszyć w następne zakamarki siebie, które tylko indyjska ulica umie ukazać, ten moment refleksji nad kawą, ceny nie mają.
To dopiero było browny! Podane na gorąco, z lodami, polane na moich oczach gorącym sosem czekoladowym. Uczta!
Indie znają chyba większość zachodnich sieciowych restauracji, ale i, jak widać, posiadają coś specyficznie swojego. Lubię jeszcze malutkie kawiarenki, które specjalizują się z miodzie. Można tutaj zjeść lekką przekąskę i wypić kawę czy herbatę z dodatkiem miodu, podawanego obok, w dzbanuszku. Człowiek więc dodaje, ile jego dusza pragnie.
Są i zwykłe restauracje, otwierane w stylu zachodnim. Teraz najwięcej ich spotkałam w Dharamsali (tutaj) oraz Kazie (tutaj). Bardzo przyjemne, pełne turystów, ale i lokalnych mnichów miejsca. Mnich tybetański również bowiem ceni sobie dobre jedzenie i dobre towarzystwo!
Również kawę można przygotować polowym sposobem, a wiadomo, że najlepiej podróżny rozkoszuje się taką kawą, gdy gotuje ją z innymi podróżnymi, poznanymi na himalajskim szlaku… i spędzając godzinami rozmowy rozmawiając o tym, jak wielopłaszczyznowo i wielowymiarowo jest postrzegany świat przez różne narodowości, w naszym przypadku była to Polska, Izrael, Indie, Chiny i Ameryka.
Sea Buckthorn napój
Doskonały, ponoć, na problemy lokomocyjne, dostępny w wersji butelkowej (tutaj w Leh), jak i na ciepło (Kaza):
Ginger lemon honey tea
… czyli herbata z imbirem, cytryną i miodem. I tyle. W środku żadnej herbaty nie ma. Idealna, gdy zbliża się zimna pora, albo po prostu chcemy się ożywić. Imbir przeważnie krojony jest na kawałeczki i zalewany gorącą wodą, cytryny nie widać – sok jest wyciskany bezpośrednio do szklanki.
Kashmiri kahwa
Innymi słowy kaszmirski rodzaj przyrządzania zielonej (przeważnie) herbaty. Do wywaru (bez mleka!) dodawane są przyprawy, jak kardamon czy, cynamon, anyż, szafran, zdarza się, że i migdały, wiórki migdałowe czy też kokosowe. Interesujący smak.
Khangra tea i kombucza
Herbata khangra pochodzi z dystryktu w Himaćal Pradeśu o tej samej nazwie. Jest to zielona lub czarna herbata, o raczej delikatnym smaku, nie przypomina darjeelingu (nawet zielonego) ani assamu. Smaczna.
Kombucza jest bardzo dziwną herbatą: serwowana na zimno i zdobywana drogą fermentacji, o lekko kwaskowym smaku i lekko odurzających właściwościach, wspaniale pasująca do sera z jaka (w rogalu). Kombucza jest grzybkiem japońskim, zwana jest także grzybkiem herbacianym – kolonia bakterii, specjalnej kultury drożdży (Symbiotic Cultures of Bacteria and Yeasts), Tybetańczycy sądzą, że kombucza posiada właściwości lecznicze…
Tybetańska herbata z masłem
Moja ulubiona! A najlepszą taką herbatę piłam w Delhi w tybetańskiej dzielnicy Majnu-ka-Tilla, w Big Apple restauracji. Ponoć smak masła jest za intensywny, ponoć herbata jest za tłusta, nie wiem. Do herbaty czasem dodawana jest także odrobina soli, tworząc w ten sposób kompozycję o smaku bardziej przypominającym herbaciane mleko niż herbatę z dodatkiem mleka.
Czaj i mleko z solą w tybetańskim klasztorze Kee
… w dodatku sączone podczas porannej 3-godzinnej modlitwy w świątyni. Wrażenie jest niesamowite, bo otóż podróżnik-jogin znajduje się w samym sercu Himalajów, w malowniczym klasztorze Kee (tutaj), pośród magii tybetańskiej medytacji, delikatny chłód dociera do jego świadomości i… wspólne delektowanie się napojem bogów! Takie momenty w duchu pozostają na zawsze, bo to właśnie one zmieniają serce. A poniżej zdjęcia z innych klasztorów baśniowej doliny Spiti, inkrustowanej buddyjskimi klasztorami:
Typowy indyjski zimny napój, przypominający słodki kefir/jogurt, z domieszką wodą i różnych dodatków, np. soli, kminku, owoców, na słodko (tylko z cukrem), serwowany w restauracjach i jako street food. Najlepsze lassi wypisałam w Delhi, przy Khari Baoli (targ przypraw):
Dubaj…
Teraz lecąc do Indii przesiadka miała swoje miejsce właśnie w Dubaju, piękne, upalne, otwarte na turystów miasto, absolutnie do zobaczenia tym bardziej, że loty z Polski wcale nie są takie drogie, a dość tani nocleg można tu i tam znaleźć.
I cóż, cudze chwalicie…
Wrocławski Rynek, patron jogi, bóg Śiwa i yerba w bardzo niepraktycznym yerbomosie, ale za to poręcznym
Radość dyscypliny pratimoksza, nam, szczęśliwcom, podążającym za naszym wielkim mistrzem [Buddą], Nieskalanym, wypada, byśmy z czystą wiarą wkroczyli w bezkompromisowo etyczny styl życia. (…)
Bez wątpienia ta dyscyplina pokona najcięższe ze skalań (…). Najwyższy umysł, bodhiczitta – linia życia drogi bodhisattwy – skupienie, jak jedność pokoju i wglądu, czegoż ta dyscyplina nie stworzy?
Cudowna i wspaniała, głęboka ścieżka tantry, metoda urzeczywistnienia wolności od ja na subtelnym poziomie umysłu: ona też zależy od tej dyscypliny.
Stan buddy, nierozdzielna jedność współczucia i pustki (…) też zależy od tej dyscypliny. (…)
Wiedz, że dyscyplina jest czczona jako podstawa i korzeń nauki. Staraj się za nią podążać, ucz się, uważnie analizuj, świadomy i czujny.
Strzeż się z wielką pilnością, spójny i pełen szacunku; nie poddawaj się obojętności i indolencji, chyba że chcesz odciąć korzeń dobrostanu.*
Moc himalajskich przestrzeni
Do buddyjskiego klasztoru w Kee (Ki), utrzymanego w tradycji tybetańskiej, jechać nie planowaliśmy, bo i nawet nie wiedzieliśmy o jego istnieniu, uroku i… medytacyjnej mocy. Na himalajskich trasach dzieje się jednak tak wiele niespodziewanych wydarzeń, że w pewnym momencie człowiek decyduje się zaprzestać planowania i poddaje Górom, ich wszechobecnej woli tym bardziej, że Himalaje same człowiekiem kierują. Można walczyć z obsuwą błota i ziemi (landslide) i kamieni (rockslide), można denerwować się, gdy autobus nagle się psuje i długie godziny trzeba wyczekiwać, aż pojawi się rozwiązanie, można źle znosić kręte niczym wąż trasy nad urwiskiem… Można pozwalać umysłowi generować tysiące myśli, uczuć i niepokojów, snuć scenariusze o fantastycznych historiach, a można po prostu sprowadzić go do jednego punktu koncentracji – utwierdzić w jednym przedmiocie uwagi i utrzymywać ten stan do momentu, aż pojawi się swoista błogość. Wtenczas błogość staje się jakby tożsamością medytującego… W Himalajach takie doświadczanie wychodzące poza sztywne ramy umysłu nie należą do rzadkowści – wystarczy spojrzeć przez okno autobusu czy jeepa (dzielonej z innymi podróżnikami taksówki, tzw. sharedtaxi), a następnie pozwolić [po/w]chłonąć się temu widokowi, tej wizji… wizji, która wnika aż po samo dno świadomości, po sam kres poczucia “ja” i transformuje je siłą swego spokoju, majestatu i swoistej nieskończoności. Tak oto przesłynna księga hinduizmu Bhagawadgita** mówi:
Chwiejny jest umysł i trudno go okiełznać, ale jednak daje się opanować poprzez abhjasę [wytrwałe ćwiczenie]i wairagję [brak przywiązania do owoców swoich czynów]. Jogi nie zdoła osiągnąć ten, kto nie panuje nad sobą. – Bhagawadgita VI.35
Wszechogarniająca wola Himalajów – zarówno w hinduskiej (np. Bhagawadgita), jak i buddyjskiej tradycji – ostatecznie zagnieżdża się i w sercu podróżnika, rezonuje z rytmem uderzeń jego serca i oddechów. W ten sposób człowiek już nie wie, czy to serce jest jeszcze jego, czy już dzielone z Himalajami… Pojawia się naturalna pranajama, nieświadoma, nietechniczna, ale generująca spokój, którego oddech jest spowolniony, negatywne myśli i emocje ustały. Energia nadal jednak pozostaje nazbyt subtelna, by się przejawić w świadomości. Podróżnik czuje, że otacza go Dobro i Piękno, ale jeszcze nie umie podać jego przyczyn. Nie wie, co będzie dalej – czy dojedzie na miejsce w pierwotnie zaplanowanym czasie, czy zaraz nie będzie musiał nagle zmienić planów, czy za chwilę nie pozna nowego podróżnika, z którym na rozmowie spędzi długie godziny. Wie jednak, że cokolwiek się wydarzy, będzie Dobre i Piękne, bo podsycone pięknem Himalajów.
Godzinę drogi od Kazy autobusem lub jeepem, na wzniesieniu, między szczytami górskimi, zanurzonymi jakby w pustynnym terenie, znajduje się Kee Monastery. Nie jest to miejsce jak każde inne, nie jest to nawet zwyczajny klasztor, chociaż oczywiście nie jest on unikatem – z Kazy można pojechać do kilku innych klasztorów buddyjskich, jak choćby:
W klasztorze Kee podróżnik może wynająć nocleg (300 rupii za łóżko z całodziennym wyżywieniem przygotowywanym przez mnichów – oczywiście w kuchni można pomagać – z czajem i mlekiem z solą – to jest dopiero dobry napój!). Pokoje przeważnie są 4-osobowe, utrzymane w bardzo dobrym stanie czystości. Jeśli w danym momencie klasztor nie jest oblężony przez turystów, buddystów czy po prostu podróżników, to w jednym pokoju może mieszkać i jedna osoba. Wewnątrz klasztornego kompleksu obowiązuje całkowity zakaz palenia i spożywania alkoholu. Nie ma tutaj zasięgu telefonicznego (chyba że ktoś kupił lokalny sim). Zresztą na co komu potrzebny jest zasięg, skoro atmosfera miejsca jest wszystkim, co do życia niezbędne?
Medytacja w klasztorze czasie porannej modlitwy (pudży)
Co jest jednak specyfiką tego miejsca, tak odmienną od innych klasztorów tybetańskich Himaćal Pradeśu? Nie jest to widok nocnego nieba usianego miliardami gwiazd, które niemożliwością jest policzyć. Nie jest nią przewspaniała i perfekcyjnie wyciszająca umysł atmosfera miejsca, widok gór i życzliwe nastawienie mnichów, tych starszych, jak i dzieci, które dopiero co przywdziały czerwone szaty przyszłego mnicha. Nie jest to nawet śniadanie spożywane razem z mnichami podczas porannej pudży, ceremonii, która ma na celu podtrzymanie mocy buddyzmu… Iście tantryczne zachowanie! Śniadanie jest pyszne i co chwila – w przerwach między recytowanymi przez mnichów modlitwami – pojawia się czaj, gorące mleko z solą, tsampa (mąka jęczmienna), którą miesza się z mlekiem (bardzo to smaczne i sycące), bułka z dżemem; trzeba mieć tylko swoją miseczkę czy kubek i czekać, aż mnich pełniący w danym dniu dyżur “kelnera” podejdzie do nas. Mnisi odpowiedzialny za pudżę siedzą w dwóch równoległych rzędach prostopadle do wejścia, przed nimi na malutkich stolikach stoją rytualne przybory, miseczka na tsampę i czaj/mleko, teksty modlitwy wydane w formie pothi. Inni mnisi siedzą z boku. Podróżnicy i buddyści mają dla siebie wyznaczone miejsca na czerwonych dywanach pod ścianą, skąd wszystko idealnie można obserwować. I to jest właśnie to!
Mnisi recytują modlitwy, podróżnicy wchodzą i wychodzą, czasem na dłuższą bądź krótszą chwilę przysiadają, piją czaj, pozostają w skupieniu, wychodzą, a ten turysta-jogin siada w stałej (sthira) i wygodnej (sukha) asanie, zamyka oczy i medytuje. Może minąć godzina (pudża zaczyna się o 7:30), może minąć 10 minut, a mogą minąć o 3 godziny – modlitwa-rytuał kończy się po 11:30. Upływ czasu nie ma zresztą żadnego znaczenia. Liczy się bowiem jedynie dyscyplina etyczna, medytacja, współczucie, życzliwość i pomoc innym czującym istotom.
Aby mądrość mogła funkcjonować właściwie, musi jej towarzyszyć jednopunktowa koncentracja. W celu głębszego skupienia potrzebne są silna uważność oraz świadomość introspekcyjna (sampajańńa, sampradżanja), które pomagają usunąć subtelne wewnętrzne przeszkody. Rozwija się je poprzez praktykowanie zasad ETYCZNYCH i dzięki wyeliminowaniu poważnych przeszkód zewnętrznych będących skutkiem negatywnych działań ciała i mowy. (…)
W buddyzmie tybetańskim [klasztor Kee jest wpisany w tybetańską tradycję szkoły Gelug, tj. szkoły dalajlamów] istnieją trzy poziomy wskazań etycznych: pratimoksza, bodhisattwa, tantra. Zasady etyczne pratimokszy polegają na porzuceniu szkodliwych działań fizycznych i werbalnych. Na poziomie bodhisattwy podkreśla się znaczenia porzucenia egocentrycznych mowy, myśli i czynów. W tantrze zasady etyczne ukierunkowane są na pokonanie subtelnych zaciemnień mentalnych. Ponieważ na tych trzech poziomach zakres zasad etycznych jest coraz to bardziej subtelny, przyjmuje się je i praktykuje stopniowo i w takiej właśnie kolejności.***
Praktyka buddyjska zwana pratimoksza jest podstawą każdej innej, nawet bardzo zaawansowanej (jak nauki tantry), praktyki buddyjskiej. Najpierw bowiem należy ugruntować swój umysł i ciało we właściwym zachowaniu etycznym i dobrej intencji, która nie zachwieje się w obliczu niesprzyjających okoliczności. Świeccy wyznawcy obowiązani są dotrzymywać wierności 5 zaleceniom, tj. wstrzymaniu się od: zabijania, kradzieży, kłamstwa, niewłaściwych zachowań seksualnych i odurzania się (alkoholem, narkotykami i różnymi innymi psychoaktywnymi substancjami). Winno to być wspomagane medytacją, oddaniem i jakimś ślubem czystości…
Nie zdarzyło mi się nigdy zacząć wpisu od cytatu, a już na pewno nie od wyimku z filozofii Platona. Jednak te kilka słów okazuje się idealnym wprowadzeniem w samo sedno buddyzmu tybetańskiego. Tak, tybetańskiego, choć rdzennie indyjskiego również. Kilka najbliższych postów chcę poświęcić miastom i (często tantrycznej) tradycji buddyzmu tybetańskiego w Indiach.
Paniczny, otchłanny lęk przed śmiercią jest więc wyrazem pozbawionego miary przywiązania do “ciała”, czyli do żądzy, a więc zupełnego zatracenia i zagubienia się w świecie konkretu, który jest światem zmysłowych przyjemności ([Platon “Fedon”] 68b8-c2; 64d2-e3).*
Lęk przed śmiercią, identyfikacja z ciałem i aktywnością mentalną, opartą na treści dochodzącej do umysłu poprzez zmysły, pragnienie, świat zmienności, przemijalności, a w konsekwencji śmierci. Ten, którego każde zamierzenie jest spełnione (Siddhartha), zwany także Gautamą (z rodu Gotamy), mędrzec z rodu Śakjów (Śakjamuni), po urzeczywistnieniu nirwany określany szlachetnym mianem buddhy (przebudzony i oświecony), zaczął swoje kolejne wcielenie jako zwykły człowiek… chociaż nie tak do końca zwykły. Książę, ukryty przez ojca króla w pałacu, by tylko syn, przyszły następca tronu, nie dojrzał rzeczywistości świata – śmierci, choroby, starości i ascezy-jogi. Król nie może porzucić swojego królestwa. Król nie może wyrzec się potęgi władzy, nie może odłożyć miecza, by przywdziać szaty ascety i poszukiwać w głębinach swego jestestwa, swej świadomości, medytacji, postu i jogi drogi wyjścia spod władzy (wszech)świata śmierci. A jednak książę uciekł, wymknął się z pałacu. Bał się. Pobierając nauki w głębinach medytacji u swoich pierwszych mistrzów – A(r/l)ady Kalamy i Ramaputry – nadal bał się strachem bezdennym, głębinowym, strachem sięgającym samych podstaw oddechu, życia i tożsamości – bał się śmierci. I nawet wszedłszy w najgłębszą medytację, gdzie umysł wykroczył poza poczucie “ja”, bał się. Nie poddał się jednak. Złożył najcięższy i najstraszliwszy ślub jogiczny – tak długo pozostanie we wchłonięciu medytacyjnym, póki nie zdobędzie odpowiedzi na śmierć. Znalazł.
W przeróżnych wersjach, obfitując w niuanse, tak właśnie przedstawia się początek buddyzmu, który w późniejszych czasem, z biegiem rozwoju przekazu i praktyk(i) wydzielił się na różne szkoły i linie przekazu. Buddyzm, który wraz z V w. naszej ery zaczął docierać na ziemie Tybetu okazał się brzemienny w skutkach tantrycznych oraz łączeniu rdzennej praktyki z silnie etycznym oraz medytacyjnym przekazem Buddy. Tutaj śmierć, ten demon Siddharty, nie jawi się jedynie jako koniec, straszliwe widziadło, Mara na pół senna, tutaj śmierć jest wpisana w praktykę, staje się narzędziem, który odpowiednio przez umysł wykorzystany, przynosi nirwanę, może nie całkowitą, ale na pewno pozwalającą na dalsze doskonalenie siebie ku pomocy innym istotom. Tantra służy ciału, także subtelnemu (wewnętrznej strukturze człowieka, złożonej z sieci subtelnych kanałów energii-prany oraz tejże energii przez nie przepływającej), mantra – umysłowi, pradżnia (wiedza) – oczyszcza całość człowieka, ale podstawę stanowi bodhiczitta– oświecona świadomość, czyli… właśnie? Ku czemu dąży tak na prawdę jogin (tyb. ngagpo), mnich czy też zwykły buddysta w tradycji tybetańskiej? O tym stopniowo w późniejszych wpisach. Tantra jest zjawiskiem niezwykle skomplikowanym i trudnym w wyjaśnieniu.
Medytuj, ale przede wszystkim bezustannie ucz się świętych nauk, wtenczas pojmiesz. Bo bez nauki – jak mawia Jego Świątobliwość Dalajlama XIV – nie ma nawet, nad czym medytować. Nad pustką w swojej głowie chcesz…?
– tak posłyszałam razu pewnego w tybetańskiej dzielnicy Majnu-ka-Tilla w Delhi.
Kaza, urokliwe miasteczko oraz węzeł komunikacyjnydo wielu ważnych klasztorów himalajskich, do których można stąd dojechać zarówno transportem publicznym, jak i jeepami-taksówkami (śmietnik ustawiony w niezwykle niefortunnym miejscu):
Także i Kaza posiada swój piękny, nowy, klasztor szkoły Śakja (Sakya Monastery), w którym codziennie odbywa się pudża. Do środka może wejść każdy (po uprzednim zdjęciu obuwia – to właściwie tyle z nakazów) i na przykład usiąść z boku, na rozłożonych na całej długości sali medytacyjno-rytualnej, zamknąć oczy i medytować. Nie bardzo ktoś zwróci na nas uwagę nawet, jeśli spędzimy w tym miejscu wiele minut czy nawet godzin. Bo czy jest tak naprawdę jakiś powód, by przyglądać się turyście?
Samo miasteczko może wydawać się nudne, ospałe, bez atrakcji turystycznych, ale to chyba nie jest prawda. Kaza posiada swój urok i znaczy coś więcej niż węzeł komunikacji i biuro, które wydaje pozwolenia dla turystów, by jechać do rejonu Kinnaur (północno-indyjski stan Himachal Pradesh podzielony jest na 12 dystryktów, nie do każdego można wjechać bez uprzedniej rejestracji i pozwolenia). Nocleg można wynająć od ręki, bez uprzedniej rezerwacji. Do wyboru mamy różnej ceny hostele, o dość dobrej jakości, kilka dedykowanych backpackersom, a także bardzo dobrą i czystą noclegownię (Lhasa Guesthouse). Generalnie Kaza dzieli się na dwie części: pierwszy przy stacji autobusowej oraz drugą, w której znajduje się Klasztor, biuro i inne hostele. Wystarczy jedynie przejść przez most, obecnie został postawiony jeszcze drugi most. W jednej i drugiej Kazie możemy próbować lokalnej kuchni zarówno w mieszczuchowym, jak i turystycznym wydaniu. Obie dobre, choć oczywiście ta pierwsza jest znacznie tańsza i mniej sterylna, ale nadal pozostaje czysta.
Okolice Klasztoru wyglądają znakomicie. Nad nim znajdują się: czorten (świątynka tybetańska) oraz świątynia hinduistyczna (dla Hanumana, a także Śiwy). Warto wspiąć się po krętej, piaszczystej ścieżce, by spojrzeć na świat z góry i… nabrać trochę dystansu.
Tutaj człowiek nagle zaczyna delektować się pięknem Himalajów. A skoro owo piękno skąpane jest w spokoju i swoistym medytacyjnym skupieniu, to zachwyt staje się jeszcze potężniejszy. Kaza to jakby brama, miejsce inicjacji, w te wszystkie monastery i miejsca wyciszenia, które buddyzm tybetański wybudował w tym himalajskim rejonie. W Kazie człowiek pozostawia za sobą zgiełk miast indyjskich, z których tutaj dojechał, i przygotowuje się na Ciszę – na wejście w samo serce buddyzmu tybetańskiego i himalajskiej tradycji medytacyjnej. I na tantrę, ów trzeci pojazd nauk Buddy, który w Tybecie od VI w. zaczął się rozwijać i przybrał miano Diamentowego Pojazdu, Wadżrajany…
*Piotr Augustyniak, Fedon i “inna nowoczesność”. Pomiędzy filozofią a lękiem przed śmiercią (Kronos, 4/2011).
Od ostatniego wpisu minęło trochę czasu (opublikowałam go mniej więcej tydzień po napisaniu, bo dopiero po tygodniu dostaliśmy internet). Ogromne tereny Himalajów w Himachal Pradesh poza lokalną siecią wyzbyte są zasięgu komórkowego, co z jednej strony jest denerwujące, ale z drugiej – człowiek odcina się od pewnej części siebie, która potrzebuje odpoczynku, a zarazem umysł/serce poznaje nowe rzeczywistości wewnątrz siebie, o których nie do końca wiedział, że istnieją. Naprawdę cudowne uczucie.
W dużej grupie poznanych po drodze – w guest house’ach, na szlakach i restauracjach – Izraelczykach, parze z Kerali (przepięknie zielony stan na południu Indii), Chińczyku, parze z Turcji, kilku Amerykanach i Polce, zwiedziliśmy kilka unikatowych, mniejszych i większych wiosek przepięknych dolin Spiti i Kinnaur: Leh, Manali, Kaza, Ki, Dhankar, Tabo, Kalpa (szczegółowiej o każdym z nich później).
A teraz siedzimy w lesie, na przeciw dzikiej rzeki (Baspa), łowiąc ryby, przygotowując tybetańską herbatę na krystalicznie czystej wodzie ze strumienia:
Z tyłu za nami malutka buddyjska gompa patrzy razem z nami na majestatyczny, czasem schowany w białych obłokach Kailash, świętą górę każdego jogina, wypełnioną mocą Pierwszego Jogina i jego Energii (Śiwy i jego małżonki Parwati)…
Wiele wieków temu jogini spędzali na tych świętych terenach wiele długich lat medytując w ascezie… Wczorajszej nocy z włoskimi Hindusami i Amerykaninem (właśnie otworzył backpackerski hostel, w którym teraz śpimy) rozmawialiśmy o tym, kim jest jogin. Bardzo trudne jest życie jogina – oddane jedynie ascezie i duchowości… A najwspanialsze jest to, że ta duchowa tradycja nadal jest w Indiach żywa, ukryta w Himalajach.
Gdzieś w pobliżu tej mądrości, która skrywa siebie w kamieniach, potokach, skałach, pustynnym widoku, mantrach pisanych na kamieniach przy buddyjskich gompach, w medytacji pojawiającej się, gdy uwaga zostaje skoncentrowana na szczycie Góry…
Przejazdy na krawędzi drogi, kończącej się w przepaści kamieni, głazów, resztek kamieni z zabudowy, która nie wytrzymała obsuwy terenu i ulewy, trzęsący się autobus i taxi jeep skaczące niczym delikatne samochody osobowe, ubijając pasażerów jak śmietanę na masło, i te widoki…! Te zapierające dech w piersiach, niesamowite przestrzenie górskich zieleni, skalnych zboczy, niekiedy złoto połyskujących, z bijącymi z ośnieżonych szczytów potokami, płynącymi wodospadami przez zielone, porośnięte drzewami, dżunglami lub obłożone skałami zbocza, wodospadami zamieniającymi się w krystalicznie czyste, idealnie przejrzyste rzeki.
A z drugiej strony nieustający ludzki wysiłek, by budować, poprawiać, dowodzić towar i turystów, mieszkańców dalej, w Nieznane, w Nowe lub po prostu do Domu, jakkolwiek ten dom wygląda: mała himalajska wioska, obowiska namiotów pasterzy kóz, krów, owiec, kóz, czasem bawołów, koni (tych udomowionych spośród wielu stad dzikich himalajskich koni (piękne są!), a czasem miasteczko po części należące do autochtonów, a pozostałe dzielnice oddając przestrzeni turystycznej, gdzie panuje inna kultura, inny rytm życia, a mieszkańcy zdają się dla nieobeznanego turysty tylko egzystować, by handlować i prowadzić swoje małe biznesy (hotele, guest house’y, restauracje, sklepy, kramy, biura podróży), gdzie powstają jak grzyby po monsunie szkoły jogi przeróżnej (absolutnym fenomenem jest według mnie freestyle yoga w Manali), kursy reiki, leczenia misami, ajurwedy, otwierania czakr, tu i tam mniejsze i większe świątynie wszelkiego wyznania (hinduistyczne, buddyjskie, sikhijskie, muzułmańskie, dżinijskie, a zdarzają się i chrześcijańskie).
Wszystko wije się i zakręca niczym himalajskie drogi oplatające górskie szczyty jak potężne węże z indyjskiej mitologii, ci dobrzy nagowie, chroniący świat i dostarczający wiedzy tajemnej, wiedzy wydobywającej ze świata cierpienia i śmierci. Niczym sama kobra na szyi patrona Himalajów, boga bogów, patrona jogi, najwyższego guru, mistrza, którego główną siedzibą jest serce każdej czującej istoty – Śiwy, ta objęta jogiczną kontrolą i siłą samoopanowania i perfekcyjnie etycznego zachowania, moc mentalna i cielesne, ta boska śakti, energia stworcza i niszcząca, energia wyzwolenia i uwięzienia… Śakti, wąż, kręte szlaki Himalajów, prowadzące do centrum kręte puste przestrzenie mandali, tego boskiego pałacu, tworzonego wskutek medytacyjnej wizji przez jogina, buddystę…
Nie są to łatwe trasy, nie odbywają się bez poświęcenia nerwów, zmęczenia, ale dają o wiele więcej niż zabierają, czasem nawet można coś wyhandlować (to Indie przecież!). Wkuwają w człowieka siłę woli, samozaparcie, otwartość na cokolwiek, co się wydarzy (planowanie nie jest dobrą postawą, po drodze może przecież wydarzyć się wszystko: landslide, rockslide, popsute auto, choroba, przemarsz stada krów czy kóz i owiec).
Himalaje przede wszystkim dają s/Siebie – ogromną ufność do Natury, moc jej majestatu i piękna, które tylko z mocą miłości może być porównane. Himalajska miłość jest szczególna – to potęga jogicznej ascezy, tapasu, Córki Himalajów, Parwati, która w jogicznym wchłonięciu, samadhi, dotarła do serca samadhi Śiwy, zresztą od zawsze była jego śakti, energią, życiem, spełnieniem, racją jego istnienia…
Po tybetańskiej stronie jest trochę inaczej. Tam pojawia się namiętna miłości Olbrzymki i kierowanej współczuciem wielkiej Małpy, która rodzi lud Tybetańczyków. Tam matrycą wszechświata jest tajemne tantryczne Samantabhadry i Samantabhadri, tj. nieustającej manifestacji zdarzeń i pustki, leżącej u podłoża ich aktywności. Trudne? Nad tym właśnie buddysta, jogin, turystyka odwiedzający świetnie i przyglądający się ich malunkom medytuje…
Majestatycznie piękna przestrzeń Himalajów, wydająca się dobywać z pustki o niewyczerpanym potencjale energii, zamieniająca się stopniowo w tereny zamieszkałe przez żywe istoty. Energia w czującej istocie zwana praną, nad którą zdobywa się kontrolę mocą jogicznych oddechów (prana-ajama) oraz etycznym zachowaniem, które hartuje umysł, serce, ducha. A mózg to trasą, często przebiegającą przez wodospady i błota, jest przykładnie „trzepany” w górę i dół, i na boki, mózg i muladhara czakra, czyli czakra podstawy, „siedzenia”, czakra związku z Naturą.
Ledwo zdążyłam napisać (tydzień temu) te słowa, gdy autobus jadący z Manali do Kazy, w samym środku himalajskiej drogi, zatrzymał się. Okazało się, że… dalszej jazdy nie ma. Wodospad przed nami płynie i ciężarówka, która niedawno go przekraczała, uszkodziuszkodziła bardzo poważnie koło. Nie wiadomo, co się stało, bo kierowcy nie ma w środku. Wyszedł czas jakiś temu po pomoc. Nie mógł zadzwonić, bo tu brak zasięgu, a do najbliższej wioski jakieś 8 kilometrów. Minęło kilka godzin, w końcu okazało się, że w piątkę (!) śpimy w czymś jakby jaskini… Ale o tym wkrótce.
Dharamsala to nie tylko wątpliwej czystości malutkie knajpki z widocznym u wejścia kucharzem, nie tylko stragany z buddyjskimi dewocjonaliami czy ubraniami, książkami. To duch otwartości i życzliwości, spokoju, rodzaju spowolnionych myśli i oddechu, który wywołany jest Himalajami, błogosławieństwem obecności Jego Świątobliwości XIV Dalajlamy, mentalności Tybetańczyków, który wydają się być bardziej serdeczni niż Hindusi, szczerzy. To nie to, że krytykuję Hindusów, po prostu – to inny sposób bycia i zachowania, inny powód do życia. Zupełnie inna duchowość i postrzeganie świata.
Chociaż buddyzm wyrósł na ziemi indyjskiej w VI w. p.n.e. i tym samym przejął wiele z indyjskiej etyki samodyscypliny, kultywowania jogi i medytacji, zasady niekrzywdzenia nikogo (nawet w myśli, nie mówiąc już o słowie czy czynie), tolerancji, to większą odpowiedzialność położył na indywidualną odpowiedzialność za Drugą czującą istotę – to słynne buddyjskie współczucie (tylko czasem pojawiające się w pismach hinduizmu), stało się żyzną glebą, jedyną glebą, na której inne jakości etyczne mogą wzrosnąć: cierpliwość, hojność, spokój, otwartość, szacunek dla drugiej osoby…
Dharamsala to centrum różnych, lepszej i gorzej, jakości kursów jogi, ajurwedy, masażu, leczenia czakr… Oraz miejsce wielu chillout-owych knajpek, w stylu zupełnie zachodnim, choć prowadzonych przez Tybetańczyków i Hindusów. Najlepsze momosy na świecie: smażone, z ziemniakami, warzywami ze smacznym sosem na ostro:
Znajdą się tu także KFC czy sklepy z markową odzieżą sportową po tańszej niż zachodnia cenie (nie lubię, mimo wszystko, takiego podziału na zachodni – wschodni…).
Jest np. Shambhala Coffee tuż naprzeciw Chortenu (zdjęcie u góry) w centrum:
Kawa jest tu pyszna, ciasta też, atmosfera i muzyka cudownie spokojne, widok… Ten widok z tarasu na Himalaje!
Jest Crêpes-Pancakes zaraz przy centrum kulturalnym Tibet World:
Tu można wypić słynne herbaty tybetańskie: z masłem i solą oraz domowej roboty (fermentacji) kambuczę na zimno o smaku trudnym do opisania, ale bardzo orzeźwiającym, kuchnia też jest bardzo dobra…
Kombucha podana w butelce, rogal z sera jaka i ciastko tybetańskie:
Jest także Tibetan Tea House, o którym pisałam trochę w poprzednim poście, z przekochaną właścicielką, pochodzącą z Tybetu. Całkiem niedawno otworzyła swoją herbaciarnię – spełniła swoje marzenie.
Herbaciarnia jest malutka – jeden pokój i kuchnia, w której właścicielka własnoręcznie przygotowuje posiłki i herbaty. Choć nie ma nic przeciwko, to nie bardzo wyznaje potrzebę nowoczesnych technologii. Ma Facebook, używa maili, ale woli rozmowy oko w oko. Ja też.
Trudno mi napisać cokolwiek o Dharamsali. Czuję w sobie ogromny opór… absolutną przeciwność niechęci czy zmęczenia hałasem i bombardowaniem pięciu zmysłów synchroniczną wszystkościa w Indiach. To moje ulubione miasto, miejsce… przestrzeń Indii, które uwielbiam za niemal wszystko. Oczywiście mówię o Upper Dharamsali, zwanej McLeod Ganj, siedzibie Rządu tybetańskiego na uchodźstwie, czyli miejscu stałego zamieszkania Jego Świątobliści XIV Dalajlamy, który z uwagi na to, że często podróżuje, nie zawsze jest obecny w swoim domu. Gdy przybywa w Dharamsali, turyści i mieszkańcy mogą starać się oficjalną drogą o audiencję z duchowym przywódcą Tybetu.
Dharamsala urzekła mnie swoją atmosferą i pięknem od pierwszego spojrzenia na jej jeszcze śpiące, ciche, wolne od tłumów ulice – przyjechałyśmy 6:00 rano do McLeod Ganj, pod samo wejście stojącego przy głównej ulicy Chortenu (święta budowla buddyzmu ze stupą wewnątrz).
Za dnia i wieczorem Dharamsala tętni życiem, samochody wciskają się w wąskie uliczki… chodników tutaj nie ma, więc samochód, motor, człowiek czy pies i krowa wspólnie muszą przebijać się przez tłum, który sami tworzą. Ścisk prowadzi we wszystkie możliwe strony: do Chortenu, do głównej świątyni Tsuglagkhang (na zdjęciach powyżej), czy nawet do świątyni Bhagsu Nag w oddalonej od 2 km od świątyni malutkiej mieścinie o nazwie właśnie Bhagsu, zamieszkałej przez plemię. Uliczki są raczej wąskie, pełne kramów z mniej lub bardziej autentyczną biżuterią, jedzeniem, ubraniami rodem z Nepalu i Tybetu.
Dharamsala otoczona jest cudownym widokiem gór, czasem ukazujących swoje szczyty, jeśli chmury nie ukrywają Himalajów w sobie – chmury potrafią być bardzo nisko, tak nisko, że wpływają na balkon, na którym człowiek właśnie pije herbatę, kawę czy po prostu czyta lub pogrążony w kontemplacji patrzy na góry. To jest dopiero wrażenie!
Dharamsala jest miejscem, które na pewno warto, a nawet trzeba, zobaczyć, bo choć króluje tutaj tłum i niemiłosierny ścisk, to jest to inne doświadczenie tłumu. Inne, bo gro ludności stanowią Tybetańczycy i kultura buddyjska, a nawet bardziej – obecność duchowego przywódcy Tybetu Jego Świątobliwości XIV Dalajlamy. Tybetańczycy są bardziej życzliwi, mniej napastliwi w handlu, a jeśli człowiek choć trochę wychodzi ze swojej skorupy turysty, uśmiechnie się, rozmawia, spróbuje momosów (pierożki gotowane na parze lub smażone w głębokim oleju) czy pyta o te i inne sprawy, wchodzi w malutkie przyuliczne wnęki z jedzeniem, by spróbować kuchni spod ręki domorosłego kucharza, gotującego na naszych oczach, to doświadcza bardzo przyjemnej sfery serdeczności i otwartości Tybetańczyków.
Dziś kupiłam malę (różaniec modlitewny używany w hinduizmu i buddyzmie) z drzewa sandałowego i nie wiedziałam, jak doczepić do niej specyficzny „brelok” złożony z wadżry (symbol mądrości) oraz dzwonka, ma to z jednej strony służyć lepszemu wyliczaniu omówionych mantr, a z drugiej odpędzić złe moce… Podeszłam więc do pewniej pani z prośbą o właściwie doczepienie „breloka”, a przy tej okazji dostałam do poczytania książkę o różnych symbolach buddyzmu tybetańskiego, ale to już na innym stoisku.
W Dharamsali na pewno warto spróbować kuchni tybetańskiej, jest wersja wege i mięsna, na przykład zup thugpa lub thenthuk, różnych herbat: słynną tybetańską herbatę z masłem i mlekiem kocham, ale należę do nielicznych ;), czy khendra (rodzaj herbaty w smaku przypominającej assam z delikatną nutą ziołową), różnych wypieków z sera jaka, momosów…
Do Tibetan Tea House, znajdującego się delikatnie poniżej głównej ulicy, koniecznie trzeba zajść: przytulne wnętrze, właścicielka jest cudownie serdeczna, opowiada o swoim śnie odwiedzenia za kilka lat Grecji, a herbata, wypieki i lekki posiłki są wyśmienite.
Dla miłośników jogi, medytacji czy różnych kursów ajurwedy czy leczenia czakr itp. Dharamsala oferuje bardzo duży pakiet propozycji w różnych tradycjach.
Shimla to już inne Indie. Dość daleko od Delhi (10 godzin pociągiem lub autobusem), czyste (plastikowe siatki są zakazane, częste są napisy na murach, by dbać o wodę i nie śmiecić), nie tak nachalne w spojrzeniach, nie tak upalne – wilgotność powietrza jest tu bardzo wysoka. Shimla położona na wysokości prawie 3000 m n.p.m. w zachodniej części Himalajów – nie jest to jednak wysokość, która jest odczuwalna dla organizmu.
Na zdjęciu sadhu ucina sobie popołudniową drzemkę na środku ruchliwej ulicy, przy okazji zbierając trochę rupii do menażki.
Chociaż Shimla jest relatywnie małym miastem, to na tutejszym bazarze, rozciągającym się i wijącym między tysiącem uliczek i zaułków, znajduje się wszystko, czego dusza turysty i mieszkańca może zapragnąć. Ceny za pokój nie są jednak tak małe, w końcu Shimla to stolica północnoindyjskiego stanu Himachal Pradesh.
Jest to niezwykle urokliwe miejsce, posiadające swój niepowtarzalny urok, doskonale połączone z Delhi, z Chandigarh (stolicą północno-wschodnich stanów Punjab i Haryana) i z Dharamsalą (siedzibą rządu tybetańskiego na uchodźstwie, istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że wizyta u Dalajlamy zostanie zwieńczona sukcesem – to jest dopiero Coś!).
Poza możliwością obkupienia się we wszelkiej maści indyjskie specyfiki oraz firmowe ubrania (w centrum miasta znajduje się mnóstwo sklepów z firmową sportową odzieżą), Shimla jest doskonałym punktem startu do górskiego trekkingu. Znajdujące się w centrum miasta biuro informacji turystycznej proponuje kilkugodzinne wycieczki objazdowe wkoło Shimli (350 rupii / 20 zł). Zresztą nie tylko biuro to proponuje, dużo hoteli czy guesthousów ma swoje oferty turystyczne. Ogólnie… ludzie są tu mniej natrętni w propozycji swoich usług niż w Delhi czy niżej położonych miastach Indii, nie znaczy to jednak, że nie są uparci w zachwalaniu swej oferty. Wystarczy jednak uprzejma indyjska odmowa w postaci: tak, tak, jutro zobaczymy (yes, yes, we’ll see tomorrow), i można iść dalej.
Rejon Himachal Pradesh tak bardzo różni się od stereotypowych Indii, po części dlatego, że w X w. znajdował się pod tybetańską kontrolą – nadal ludność tybetańska zamieszkuje te tereny, a kultura buddyzmu tybetańskiego jest tutaj żywa. W 1864 roku Shimla stała się letnią stolicą British Raj, przed przybyciem Brytyjczyków raczej nic szczególnego tutaj nie istniało, górska wioska i las znamy jako Shyamala, lokalna nazwa bogini Kali, czarnej, groźnej dla zła, okrutnie wyglądającej, ale dla swoich wyznawców łaskawej i przychylną). Simla to zanglicyzowany sposób wymowy cofający się do kolonialnych czarów… czasów).
Centrum miasta stanowi Mall, wolna od ruchu samochodów, riksz i skuterów, sfera pełna sklepów, restauracji, hoteli, ludzi, turystów, Hindusów, Tybetańczyków, psów (którym bardziej zależy na spaniu niż jedzeniu <3), małp (wczoraj walkoverem oddałam małpie walkę o kręconego loda z automatu, i tak bym przegrała!). Centrum spotkań znane jest Scandal Point: tutaj stoi pomnik Ojca indyjskiego narodu Mahatmy Gandhiego oraz Żelaznej Damy Indii Indiry Gandhi, kościół, ogromna flaga Indii i zejścia do bazarów…
Miasto może nie jest duże, budynki często są niedokończone w budowie, żeby nie powiedzieć – znajdują się w stanie rustykalnym i pogrążonym w ruinie, wiele mieszkańców żyje w skrajnej biedzie, a miasto, choć czyste, to strona budowlana nie jest nic a nic urokliwa, to przepiękne góry, lasy, niepowtarzalna atmosfera miejsca, przyjazne nastawienie mieszkańców (ile przypadkowych rozmów odbyłyśmy w małych knajpach, nie grzeszących czystością, ale o przepysznej kuchni). Shimla jest zdecydowanie miastem, które trzeba zobaczyć, jeśli dusza pragnie posmakować spokojnych, nie tak upalnych i gapiących Indii. Warto być otwartym na rozmowy, warto wchodzić do miejsc autochtonów, warto nie izolować się od Indii.
Specyfika Shimli polega na kilku rzeczach: krów tu raczej nie ma, święte są psy, które śpią, gdzie tylko je sen złapie, oraz Hinduski, które idą, jak chcą, i przepychają się, jak chcą (my więc też!), jest tu czysto, budynki są wbudowane w skały górskie, upchane do granic przestrzeni…
Jak dojechać? Autobusy stają w New Bus Station, zwanej Tutikandi, stamtąd trzeba wziąć lokalny bus do Old Bus Station (7 rupii) lub taxi (300 rupii), jazda trwa ok. 20-30 minut.
Gdzie nocować? Albo szukamy hotelu, idąc po mieście, albo negocjujemy cenę z kimś, kto na pewno nas zaczepi (do ceny pokoju doliczany tu jest podatek).
Nowe wyzwanie Indii – do 2022 roku Indie są czyste, natomiast bezustannie i bez przerwy trwa walka o prawa i godność kobiet:
Korytarz od naszego pokoju i kilka słów o misji społecznej, jaką indyjscy projektanci mody czują w sobie (więcej w książce):
Oczywiście przeważały masala chai i chai. Różnica między nimi jest taka, że 
